11 AĞUSTOS 1999 TAM GÜNEŞ TUTULMASI
ÖNEMLİ UYARI !!!
11 AĞUSTOS 1999
TAM GÜNEŞ TUTULMASI
ÖNEMLİ UYARI !!!
GÖZ SAĞLIĞINIZ İÇİN GÜNEŞ FİLTRESİ KULLANMADAN GÜNEŞE DÜRBÜNLE BAKMAYINIZ.
GÜNEŞ TUTULMASI
SIRASINDA GÜNEŞ
FİLTRESİ KULLANMADAN UZUN SÜRE GÜNEŞE 
BAKMAYINIZ.
Güneş Tutulması
nerelerden izlenecek ?
11 Ağustos 1999 Çarşamba günü ülkemizden de gözlenecek Tam Güneş Tutulması meydana gelecektir. Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, tam güneş tutulmasının gözleneceği hat üzerinde araştırma ve gözlem yeri tespitleri yapmaktadır. Bu tutulma aynı zamanda 20. yüzyılın son tam güneş tutulması olacaktır. Bu tarihte Ay Dünya ile Güneş arasına girerek Güneşi tamamen örtecek ve Ay'ın gölgesi Türkiye saati ile 12:30 da önce İngiltere açıklarında okyanus üzerine düşecektir. Bu gölge, genişliği 112 kilometre olan dar bir koridor boyunca Avrupa'ya doğru kayacaktır. Böylece tutulma sıra ile önce İngiltere, daha sonra Fransa, Almanya, Avusturya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan'da izlendikten sonra Türkiye'de izlenilmeye başlayacaktır.
Güneş Tutulması
Türkiye'de nerelerden izlenecek ?
Tam Güneş Tutulması bütün Türkiye'den parçalı tutulma halinde izlenecektir ( Ankara, İstanbul, İzmir ). Türkiye saati ile 14:20 den itibaren yukarıda sunduğumuz haritada görülen tam tutulma hattı boyunca, tutulma tam güneş tutulması halinde Karadeniz sahilinden başlayarak Türkiye'den de gözlenecektir. Tam tutulma hattı üzerinde yer alan bazı il ve ilçelerimiz için tutulmanın izleneceği zamanlar aşağıdaki tabloda verilmiştir.
TABLO 1.
| Yer | Enlem | Boylam | P.T.B | T.T.B | T.T.S | P.T.S |
| Bartın | 41.63D Kuzey | 32.35D Doğu | 12:55:31 | 14:20:42 | 14:22:23 | 15:41:28 |
| Kastamonu | 41.37D Kuzey | 33.78D Doğu | 12:58:37 | 14:23:12 | 14:25:29 | 15:43:36 |
| Çorum | 40.55D Kuzey | 34.97D Doğu | 13:01:48 | 14:26:36 | 14:28:28 | 15:46:22 |
| Merzifon | 40.55D Kuzey | 35.48D Doğu | 13:02:30 | 14:26:48 | 14:28:53 | 15:46:19 |
| Amasya | 40.65D Kuzey | 35.85D Doğu | 13:03:28 | 14:27:43 | 14:29:53 | 15:47:08 |
| Turhal | 40.40D Kuzey | 36.10D Doğu | 13:04:14 | 14:28:28 | 14:30:43 | 15:47:50 |
| Tokat | 40.32D Kuzey | 36.57D Doğu | 13:05:16 | 14:29:23 | 14:31:33 | 15:48:29 |
| Sivas | 39.75D Kuzey | 37.03D Doğu | 13:06:51 | 14:31:04 | 14:33:11 | 15:49:59 |
| Elazığ | 38.68D Kuzey | 39.23D Doğu | 13:12:23 | 14:36:14 | 14:38:18 | 15:54:02 |
| Diyarbakır | 37.92D Kuzey | 40.23D Doğu | 13:15:33 | 14:39:23 | 14:40:43 | 15:56:19 |
| Batman | 37.87D Kuzey | 41.12D Doğu | 13:17:22 | 14:40:21 | 14:42:28 | 15:57:12 |
| Cizre | 37.33D Kuzey | 42.12D Doğu | 13:20:13 | 14:42:49 | 14:44:55 | 15:59:03 |
Tablodaki zamanlar Türkiye yaz saati ile verilmiştir.
P.T.B.: Parçalı Tutulmanın başlangıcı. T.T.B.: Tam Tutulmanın başlangıcı.
T.T.S.: Tam Tutulmanın sonu. P.T.S.: Parçalı Tutulmanın sonu.
Güneş Tutulmasını
izlemek için neden Türkiye ?
Tutulmanın gözleneceği ülkeler içinde iklim ve gözlem açısından en uygun ülkelerden biri de Türkiye olarak gözükmektedir. Güneşin tam tutulma sırasındaki konumu gözlem kriterleri bakımından en uygun şartları taşımaktadır. Bu bakımdan bu tarihlerde ülkemize çok sayıda bilim adamının, amatör gözlemcilerin ve meraklı turistlerin gelmesi beklenmektedir.
Güneş Tutulmaları
1999'un Ağustos ayında gökbilimin en görkemli olaylarından biri, 20 yüzyıl'ın son tam Güneş tutulması olarak gerçekleşecek. Bu tutulma ülkemizden de izlenecek. Birçoğumuz yaşamımız boyunca bu olağanüstü olaya tanık olmuşuzdur ama, yaşları henüz 20'leri aşmayan genç kuşak bugüne kadar ülkemizden bir "Güneş Tutulması" göremedi. Her yıl profesyonel ve amatör binlerce gökbilimci Dünya'nın dört bir yanına giderek bu olayı izlerler. Bilimin temel prensiplerini sergilemesi nedeniyle güneş tutulmasının önemi öğrenciler için de büyüktür. Kim bilir, tam Güneş tutulmasını görünce belki içlerinden bazıları bilim adamı olmaya karar verir. Öğretmenler tutulmalar sırasında önceden belirlenen yörünge hareketinin matematiğini ve hareket yasalarını gösterebilirler. Tutulma sırasında çevredeki ışık seviyesinin düşme ve yükselmesi radyometre ve fotometre çalışanlar için iyi bir kaynaktır. Ayrıca o anda çevredeki bitki ve hayvanların ortak davranışları da biyologlar tarafından incelenebilir. Öğrenciler tutulma hattının farklı yerlerinden yapacakları Ay'ın Güneşi örtmeye başlama zamanlarını içeren gözlemlerle, olaya bilimsel katılımda bulunabilirler. Böylece Ay ve Dünya'nın yörünge hareketleri ile ilgili bilgilerini sınamış olurlar. Koronanın elde edilen fotoğraf ve resimleri tutulma sırasında, Güneş atmosferinin 3-Boyutlu yapısını ortaya koymak için kullanılır. Şimdi birazda Güneş tutulmalarının nasıl gerçekleştiğini anımsayalım.
Tutulmalar çok eskiden beri bilinen gök olaylarıdır. Yer, Ay ile birlikte Güneş çevresinde yörüngesel hareketlerini yaparken Güneş'e dönük yüzleri aydınlık, öbür yüzleri karanlıktır ve karanlık tarafta uzayda birer gölge konisi oluştururlar. Ay'ın gölge konisinin yer üzerine düşmesi ile Güneş tutulması olayı meydana gelir. Güneş tutulmaları Ay, Güneş ve Yer'in uzayda birbirlerine göre konumlarının bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birinin gölge konisinin diğeri üzerine düşmesi için bu üç cismin yaklaşık aynı doğrultuya gelmiş olmaları gerekir. Bu da ancak Ay'ın yeniay ve dolunay evrelerinde mümkün olur. Eğer Ay'ın yörünge düzlemi, tam olarak Yer'in yörünge düzlemi ile çakışık olsaydı; her yeniay evresinde Güneş tutulması meydana gelirdi. Fakat her iki yörünge düzlemi arasında 5° lik bir açı vardır ve tutulmalar ancak özel bazı koşulların sağlanması sonucu meydana gelir. Bu özel koşullar bugün çok iyi bilinmektedir ve gelecekte olacak Güneş tutulmaları önceden çok duyarlı bir şekilde hesap edilebilmektedir.
Tam tutulma, parçalı tutulma ve halkalı tutulma olmak üzere, üç tür Güneş tutulması vardır. Ay'ın gölge konisinin tepesi Ay'dan yaklaşık 375000 km uzakta bulunur. Ay'ın Yer yüzeyine uzaklığı 350000 km ile 400000 km arasında değişir. Ay, Yer'e en yakın olduğu zaman gölge konisinin tepesi Yer'in içinde kalır. Koninin Yer Küre ile arakesiti, bozulmuş bir elips şeklindedir. Genişliği en fazla 270 km olabilir. Bu, gölge konisi ile Yer kürenin arakesit çapıdır. Bu gölgenin Yer üzerindeki ilerleme hızı 30 km/dak. dır. Buna göre, Yer üzerinde belli bir yerde tutulma süresi en fazla 270:30=9 dakika olur. Halkalı tutulma ise en fazla 10 dakika sürer. Yer üzerinde tam gölge konisinin içinde kalan yerlerdeki gözlemciler için Ay diski, Güneşi tam olarak örter ve bir tam Güneş tutulması olur. Yarı gölge konisi içinde kalan bölgelerde, parçalı Güneş tutulması izlenir. Ay, Yer'den çok uzak olduğu zaman tutulma konumu gerçekleşirse, koninin ancak uzantısı Yer'e ulaşabilir. Bu uzantı koni içinde kalan yerlerden, Güneş'in kenarı halka şeklinde görülür. Buna, halkalı Güneş tutulması denir. Kimi zaman halkalı başlayan bir tutulma daha sonra gölge konisinin tepesinin Yer'e değmesi ile tam Güneş tutulmasına ve onun ötesinde tekrar halkalı Güneş tutulmasına dönüşür. Bir tam Güneş tutulması anında , hava birden soğur ve gökte yıldızlar görünmeye başlar, gök koyu mavi bir renk alır.
GÜNEŞ TUTULMALARI SIRASINDA GÖZ SAĞLIĞI
Güneş
gözlemleri özel önlemler alınmazsa tehlikeli
olabilir. Güneş ışınımı, yer kabuğuna
morötesi (UV) ile 290 nm'den başlayarak daha
büyük (metrik dizideki; radyo dalgaları)
dalgaboylarına kadar uzanan geniş bir ölçekte
ulaşır. Göz dokuları 380-1400 nm arasındaki
ışınımı göz arkasındaki ışığa duyarlı
retinaya geçirir. Biz çevremizdeki cisimleri
görebiliriz. Bu sırada gözümüz yere ulaşan
UV ışınımına yüksek oranda maruz kalırsa,
gözümüzün retinası ve dış tabakaları
bundan hızla etkilenir. Sonuçta Güneş'i
yanlış gözlemek, tutulma sırasında
katarağın gelişmesine, tutulma körlükleri ya
da retinal yırtıkların ortaya çıkmasına yol
açar. Retinanın şiddetli görsel ışığa
maruz kalması da ışığa duyarlı kanallar ve
hücrelerde tahribata neden olur. Işığın bu
bölgelerde kimyasal tepkimeye girmesi sonucu
geçici ya da kalıcı olabilen görme fonksiyonu
kayıpları da belirir. Kişi özel önlemler
almaksızın Güneş'e aralıklı ya da uzun bir
süre bakarsa bu fotokimyasal olay görme
bölgesinde ufak kör bir alan meydana
getirebilir. Retinal bölgenin herhangi bir acı
hissi vermemesi nedeniyle tehlike daha da
büyüktür. En azından olaydan sonraki bir kaç
saat görme fonksiyonu yerine gelemez. Güneş
sadece tam tutulma sürecinde Ay'ın Güneş
diskini bütünüyle kapattığı bir kaç
saniyelik anda çıplak gözle izlenebilir. Yine
de tam tutulma anını çıplak gözle izlemek
tümüyle güvenli değildir. Özel aygıt ve teknikler
kullanmaksızın parçalı ve halkalı
tutulmalarda ya da tam tutulmanın parçalı
safhalarında kesinlikle güneşe bakmamak
gerekir.
Öyle ki, bir tutulmanın parçalı safhalarında
güneşin yüzeyi % 99 örtüldüğünde bile
(aydınlanma düzeyi yaklaşık alaca karanlık
kadardır), geriye kalan güneş hilali retinal
yanığa yol açacak kadar yeterli ışık
şiddetindedir. Kısacası
özel gözlem yöntemlerinin ihmali kalıcı göz
hasarları ya da ciddi görüş kusurları
doğurur. Halkalı ya da parçalı
tutulmalar sırasında güneşi gözlemek ya da
görüntülemek için de aynı teknikler
kullanılmalıdır. En güvenli ve ucuz yöntem
projeksiyondur. Küçük bir delik ya da
yarıktan geçirilen Güneş ışığı bir ekran
üzerine düşürülerek görüntü elde edilir.
Üç ayak üzerine yerleştirilmiş dürbün ya
da küçük bir teleskop kullanarak da Güneş'in
büyütülmüş görüntüsü beyaz bir karton
üzerine yansıtılabilir. Fakat bu arada
yanlışlıkla olsa bile kimse aygıttan
Güneş'e bakacak kadar Bu yöntemler tutulmanın
parçalı safhalarını güvenli bir şekilde
izlemek için ancak deneyimli gözlemciler
tarafindan hazırlanabilir. Projeksiyon
yönteminin esas avantajı hiç kimsenin
doğrudan Güneş'e bakmamış olmasıdır.
Dezavantajı ise ekranın, yarığın en az bir
metre arkasında olması gerekir ki Güneş
görüntüsü kolaylıkla görülecek kadar
büyük elde edilsin.
Güneş, gözü koruyan
ve yalnız özel tasarımlanan filtrelerle
izlenebilir.
Böyle
filtrelerin çoğunun yüzeyi alüminyumdan ince
bir tabakayla kaplıdır ya da krom alaşımdan
yapılmıştır. Hem görsel hem de yakın
kırmızı ötesi (mikro dalga) ışınımı
azaltarak geçirirler. Güvenli bir güneş
filtresi görünen ışığın % 0.003'ünden
daha azını geçirir ve yakın kırmızı ötesi
ışınımın % 0.5'inden daha fazlasını
geçirmez. Özel olarak alüminyumdan güneş
gözlemleri için yapılmış pek pahalı olmayan
bu çeşit filtreler yurt dışında yaygındır.
Kimi deneyimli Güneş gözlemcileri
emülsiyonunda metalik gümüş içeren bir ya da
iki tabaka önceden ışığa tutulup banyo
edilmiş siyah beyaz filmi üst üste koyarak
Güneş ışığını filtre ederler. Bu filmler
koruyucu filtre görevi görür. Bir kısım
siyah-beyaz filmlerde gümüş yerine boya
kullanılmıştır. Bunlar güvenli değildir.
Üzerinde görüntü olan siyah-beyaz negatifler
de uygun değildir. Son yıllarda Güneş
gözlemcileri koruyucu filtre olarak bilgisayar
disketlerini ve CD'leri de ortalarındaki deliği
kapatarak kullanmaya başladılar. CD'lerde
oluşturulan görüntünün optik kalitesi diğer
tip filtrelere göre oldukça düşüktür. Bir
kısım CD'ler çok ince alüminyum kaplamadan
yapılmıştır. Bunlar güvenli değildir. Eğer
arkasından baktığımızda odadaki ışığı
görüyorsak bunu da kullanmamak gerekir.
Yukarıda sözü edilen kendi olanaklarımızla
elde ettiğimiz Güneş filtrelerini optik bir
aygıtla yani; dürbün, teleskop ve kamera ile
birlikte kullanmamalıyız. Bütün renkli filmler,
gümüş içermeyen siyah-beyaz filmler,
üzerinde görüntü olan negatifler, buzlu
camlar, güneş gözlükleri, fotografik nötral
ve polarize filtreler güvenli değillerdir. Bunların çoğu termal
retinal yanığa neden olabilen görünmez
kırmızı ötesi ışınımı geçirir. Güneş
filtresi göz merceğine yerleştirilerek
tasarlanmış kalitesiz ucuza satın alınabilen
teleskoplar da güvensizdir. Bunlardaki cam
filtreler teleskop Güneşe yönlendirildiğinde
aşırı ısınarak kırılır. Gözlemci göz
merceğinden gözünü daha ayıramadan (bir
milisaniye yeterli) retinal hasar oluşur. Olay
Güneş ışığının tamamen
söndürülmesidir. Böyle bir filtreden Güneşe
baktığınızda kendinizi güvende
hissetmelisiniz. Bü yüzden gözünüzün
güvende olduğuna dair bir garantisi olmayan
gereksiz risklerden kaçınılmalıdır.
Kaynaklar
Sorularınız için: emirhani@deu.edu.tr
| ©1997-98 J. Emirhan Izmir |
|
